گردش به شرق ؛ یک تجربه تاریخی - مجله سرگرمی

قراردادی که آرزوی ملی دراختیارداشتن صنایع سنگین را در سال 1351 محقق و اولین شمش چدن کارخانه ذوب آهن اصفهان در دی ماه این سال تولید و کار کوره بلند این واحد بزرگ صنعتی در 23 اسفند 1351 آغاز شد.1 اما شاید آنچه بهره گیری از آن تجربه تاریخی را در موضوع قرارداد ایران و چین ممکن می کند، نحوه به کارگیری ابزار سیاست خارجی در خدمت توسعه اقتصادی و صنعتی کشور در آن تجربه تاریخی است. ناامیدی دستگاه حاکمه وقت از علاقه کشورهای غربی به توسعه صنایع سنگین در ایران، آنان را بر آن داشت تا در سیاست خارجی کشور برای پیشبرد توسعه اقتصادی تغییراتی ایجاد کنند. در واقع مدیران ارشد وزارت اقتصاد وقت که مرکب از دو وزارتخانه صنایع و معادن و بازرگانی بود و در سال 1341 تأسیس و علینقی عالیخانی اقتصاددان و تکنوکرات برجسته را در رأس خود داشت، ناراضی از کارشکنی آمریکایی ها در صنعتی سازی گسترده ایران نگاه خود را به کشورهای اروپای شرقی و روسیه معطوف کردند. نگاه و چرخش به شرقی که کاملا ازسوی شاه مورد حمایت نهاده شد. این تغییر رویکرد مبتنی بر توانمندی کشورهای بلوک شرق در حوزه صنایع سنگین و تمایل بسیار آنان برای همکاری با ایران بود که به نفت و گاز ایران نیاز فراوان داشتند.

برای ایران نیز این اقدام علاوه بر آنکه از بعد اقتصادی امکان تولید محصولات صنایع پایین دستی و تداوم سیاست صنعتی سازی در قالب مدل جایگزینی واردات را فراهم می کرد، سبب صرفه جویی در هزینه های ارزی کشور نیز می شد. اما موتور سیاسی چنین حرکت و چرخشی به شرق، نارضایتی شاه از سیاست های دولت کندی بود؛ بنابراین، این اقدام می توانست به نوعی بیان نارضایتی و ابزاری برای فشار در جهت تغییر سیاست دولت آمریکا در قبال حکومت ایران باشد. حرکتی که بلافاصله هم نتیجه داد و موجب ناشادی شدید آمریکایی ها شد. جالب آنکه شدت مخالفت آمریکایی ها چنان بود که تهران با مسکو تصمیم گرفتند جزئیات مذاکرات خود برای ایجاد ذوب آهن اصفهان را مخفی نگاه دارند و خبر امضای این قرارداد پس از اتمام کار به سفارت آمریکا رسید. آمریکایی ها البته این حرکت را از چشم علینقی عالیخانی، وزیر اقتصاد، می دیدند و او را عنصر نامطلوب دانسته و چندی بعد نیز از تغییر او از این سمت که خود آنان نیز در کنار مخالفان قدرتمند داخلی، دستی در این برکناری داشتند، بسیار شاد شدند.

هرچند ایجاد ذوب آهن اصفهان شرکت های غربی را قانع کرد که ایران در فرایند صنعتی سازی خود جدی است و پس از آن به فروش تجهیزات به ایران علاقه مندتر شدند، اما با تغییر عالیخانی و تفکیک مجدد وزارت اقتصاد به سه وزارتخانه صنایع و معادن، بازرگانی و اقتصاد و دارایی، فرایند صنعتی شدن کشورمان به شدت آسیب دید و در واقع حرکت نزولی عصر طلایی توسعه اقتصادی ایران آغاز شد. چنانکه با آن جابه جایی و تغییر سیاست های اقتصادی از حرکت به سمت آزادسازی و موضوع بخش خصوصی به استیلای دولت به تأسی از افزایش شدید درآمدهای نفتی، نیاز به حضور و مشارکت بخش خصوصی در توسعه اقتصادی و ایجاد درآمد و اشتغال به کناری نهاده شد و جای آن را کنترل قیمت ها و کاهش تعرفه ها و واردات بی در و پیکر و... گرفت و موتور توسعه صنعتی کشور رو به خاموشی نهاد.2 در این نگاه بسیار اجاقتصادی به یک واقعه اقتصادی در دهه 40 و 50 به خوبی مشخص می شود آنجا که اقتصاد و رفاه و پیشرفت و توسعه صنعتی کشور در دستور کار نظام تدبیر و سیاست گذاران باشد، سیاست خارجی و چگونگی تعامل و ارتباط با قدرت های جهانی می تواند برگ برنده ای در جهت تحقق آمال و آرزوهای ملی باشد. اما آنجایی که چنین هدفی در منظر و افق نگاه سیاست گذار نباشد و منافع فردی و جناحی و استیلا و رقابت های سیاسی هدف اصلی در نظام تدبیر کشور باشد و اقتصاد تابع و بازیچه سیاست، جز شکست و ناکامی نصیبی نخواهد بود!

پی نوشت ها: 1- داستان توسعه در ایران، دفتر نخست، گروه مهندسی خرد، 1397 2- سیاست در دولت پهلوی دوم: وزارت اقتصاد و سیاست صنعتی، 48-1341، ولی نصر، فصلنامه گفت وگو، شماره 86، آذر 99.

dorezamin.com: دور زمین | سفر به دور زمین هیچوقت اینقدر آسون نبوده! تور لحظه آخری، تور ارزان، اروپا، تور تایلند، تور مالزی، تور دبی، تور ترکیه